"Na srebrnym globie" Jerzego Żuławskiego

Księżyc był pierwszym obiektem marzeń człowieka o podróżach w kosmos. Nic w tym dziwnego, najbliższy nasz satelita był pod pilną obserwacją od zarania ludzkości, która, nawet nie postawiwszy jeszcze na nim swojej stopy, była w stanie wiele na jego temat powiedzieć. W dzisiejszych czasach jednak myśl, że mogłoby się tam rozwijać życie, wydaje się już bardzo abstrakcyjna, ale przecież nie zawsze tak było. Czy ta idea właśnie zainspirowała jednego z najważniejszych dla polskiej fantastyki twórców, Jerzego Żuławskiego, do napisania swojej „Trylogii Księżycowej”, czy może jego pobudki były zupełnie inne, bliższe samej ludzkości i zachodzącym w niej przemianom duchowym? To wiedział chyba tylko sam autor i może osoby specjalizujące się w interpretacji jego dzieł. Ja powiedzieć mogę jedno: „Na srebrnym globie” jest książką, której nie wypada nie znać.

Widoczna z Ziemi strona wspomnianego satelity jest skalista i niegościnna, miotana zmiennymi temperaturami, niemożliwymi do zniesienia przez człowieka, i, co gorsze, brak tam atmosfery. Jak jednak jest po przeciwnej stronie? Czy tam, gdzie słońce nie pali tak bezwzględnie, mogły powstać zupełnie inne warunki, zdatne do rozwoju życia? Tą tajemnicę miała zbadać wysłana na Księżyc wyprawa badawcza, złożona z czterech osób i suki z dwójką szczeniąt, a potem kolejna, dwóch braci, wysłanych jako wsparcie dla ekipy wcześniejszej. O wszystkich jednak słuch zaginął: urządzenia odbiorcze zanotowały ostatnią wiadomość jeszcze znad powierzchni satelity a potem zamilkły zupełnie. Wyprawę opłakano, rozprawiono się z jej skutkami politycznymi i społecznymi, by na wiele lat o niej zapomnieć. Do czasu. Pewnego dnia młody asystent z małego obserwatorium przyniósł wiadomość o kuli, którą odnalazł, a która miała jakoby zawierać dziennik prowadzony przez jednego z członków pierwszej wyprawy. Lektura ledwo czytelnych kart przynosi szokujące wieści.

„Na srebrnym globie” czyta się odrobinę dziwnie. Po pierwsze, książka pisana jest językiem, który można już uznać za lekko archaiczny, chociaż ta cecha akurat dodaje jej pewnego specyficznego uroku. Większe wrażenie robi, jak można było przypuszczać, opisywana przez Żuławskiego technologia „lotów kosmicznych”, a raczej to, jak sobie je wyobrażał. Książka pisana ponad pół wieku przed pierwszym lądowaniem człowieka na powierzchni księżyca (ukończona w roku 1902) zawiera takie szczegóły, jak armaty służące przekazywaniu informacji z jednego ciała niebieskiego na drugie (po prostu wystrzelić w jego stronę…), „skafandry” kosmiczne połączone ze sobą rurami, by „astronauci” mogli ze sobą rozmawiać i tym podobne. Widać przy tym, że autor odrobił zadanie domowe i do pisania porządnie się przygotował, dysponując sporą jak na swoje czasy wiedzą w temacie, to natomiast, czego mu brakowało, wyjaśnił pobieżnie, nie zagłębiając się w szczegóły. Sprawia to, że rozwiązania, które opisuje Żuławski są może niedoskonałe i toporne, ale… prawdopodobne.

Szczegóły techniczne są jednak mniej istotną częścią książki. Grupka ludzi, ostatecznie bardzo zwyczajnych pomimo szkolenia i przygotowań do misji, przekonuje się, że ich zadanie nie będzie łatwe z zupełnie innego powodu, niż zakładali. Żuławski bardzo poważnie przyjrzał się relacjom wśród załogi zamkniętej na bardzo długi czas na małej przestrzeni, w ciągłym poczuciu zagrożenia i ze świadomością, że nie będzie im dane wrócić na rodzimą planetę. Konflikty, myśli samobójcze i agresja, desperacka, egoistyczna żądza przetrwania zmieszana z ogromnym strachem przed pozostaniem samemu w otaczającej pustce, wreszcie uderzająca myśl, że ludzki gatunek musi przetrwać w nowym świecie, a Ziemia jakoś dowiedzieć się o ich losie - wszystko to tworzy mieszankę dramatyczną i wyjątkowo wpływającą na emocje osoby czytającej. Bardzo łatwo się wczuć w sytuację piszącego dziennik pokładowy Jana, przeżywając wraz z nim uniesienia z nowych odkryć na przemian z przygnębiającymi myślami o nieuchronności samotnej śmierci z daleka od domu.

Trudno jednak nie zwrócić uwagi na konstrukcję bohaterów oraz towarzyszące im rozwiązania fabularne. Co do charakterów, niewiele jestem w stanie powiedzieć o każdym z uczestników wyprawy, jako że wydają się nie różnić od siebie. Nie wpływają na to nawet różnice w wykonywanych przez nich funkcjach, jako że bardzo mało zostało powiedziane na ten temat w tekście. Powodem tego jest pamiętnikowa narracja: Jan jako osoba mówiąca i opisująca wydarzenia bardziej skupia się na własnych odczuciach dotyczących towarzyszy i otoczenia niż na nich samych. Tłumaczę to faktem, że na Księżyc udali się oni jako gruba ludzi bardzo dobrze znających siebie nawzajem i roztrząsanie cech każdego z osobna nie miałoby żadnego znaczenia dla piszącego, chociaż zapewne nie zgodziłby się z tym niejeden autor piszący współcześnie. Zmienia się to tylko w odniesieniu do jedynej spośród nich kobiety, naturalnie będącej w centrum zainteresowania, ale nawet wtedy jej postać jest przesadnie idealizowana (z czego sam Jan zdaje sobie sprawę), przez co niewiele jesteśmy się w stanie dowiedzieć o niej samej. Więcej obserwacji ludzkich charakterów dostanie czytelnik dopiero w końcowej części książki. Osobną sprawą są rozwiązania fabularne, które, mam wrażenie, w powieści pisanej współcześnie po prostu by nie przeszły. W historii Żuławskiego kuleje logika, związki przyczynowo skutkowe gdzieś się gubią, a pozostałe załodze zasoby mają znaczenie tylko wtedy, gdy jest to na rękę autorowi. Szczególnie odczuwa się to w kwestii zapasów powietrza w odniesieniu do czasu, jako wyprawa spędziła na wędrówce, nie wspominając już o takich rzeczach jak paliwo do pojazdu czy żywność.

Czy te kwestie przeszkadzają w lekturze? Zdecydowanie powiem: nie. Zauważa się je nawet z pewnym rozbawieniem, jako niewiele znaczące wobec ładunku emocjonalnego i głębi myśli zawartych w treści. „Na srebrnym globie” spokojnie można potraktować raczej jako studium ludzkiej natury niż faktyczne science-fiction, jednak zaleciłabym wziąć poprawkę na pewne ubytki zanim jeszcze zacznie się czytać, zwyczajnie po to, by uniknąć zgrzytania zębami. Osobiście nie żałuję czasu poświęconego na lekturę tak specyficznej pozycji – chociaż nie był to długi czas – każdemu pytającemu o wrażenia powiem też jedno: zdecydowanie warto.

Dane ogólne:

Tytuł oryginału: Na srebrnym globie

Cykl wydawniczy: Trylogia księżycowa

Autor: Jerzy Żuławski

Wydawnictwo: Solaris

Rok wydania polskiego: 2013 (pierwsze wydanie: rok 1903)

Liczba stron: 356